«Ruskaja skrypka na Branščynie — fienomien, pra jaki vy i nie viedali». Biełarusaŭ razzłavała pryŭłaščvańnie ichniaj nacyjanalnaj kultury
U tvitary razharełasia sprečka nakont kulturnaj spadčyny pamiž ruskimi i biełaruskimi karystalnikami. Pasprabavali razabracca, čyja ž skrypka.
Etnahrafičnaja rekanstrukcyja, jakaja vyklikała šmat pytańniaŭ u biełarusaŭ. Fota: tvitar SiberianBaba
Dziaŭčyna z Rasii pad nikam «Hrizolda Štorm Złoje Krapivnoje Korieńjicie» (@SiberianBaba), jakaja nazyvaje siabie etnamuzykołaham, na dniach tvitnuła niekalki zdymkaŭ i videa, na jakich maładyja ludzi ŭ tradycyjnych strojach hrajuć na skrypcy i tančać pad jaje muzyku.
«Ruskaja skrypka — fienomien, pra jaki vy mahčyma i nie viedali:) Skrypičnyja branskija najhryšy», — padpisała tvit dziaŭčyna.
Niecharakternyja dla ruskaj kultury muzyčny instrumient i najhryšy, jakija pachodziać z etnična biełaruskich terytoryj, pryciahnuli ŭvahu biełarusaŭ. Toje, što biełaruskaja skrypka vydajecca za ruskuju, u mnohich vyklikała niepryjemnaje ździŭleńnie.
«Biełaruski duch na Branščynie zachoŭvajecca, ja hladžu».
«Vialiki dziakuj za toje, što pašyrajecie Biełaruščynu, spadarynia!»
«Vialiki dziakuj, spadarynia, za toje, što zachoŭvajcie ŭ sercach kavałačak našaj Radzimy! Jak pryhoža hučyć!»
«Jakaja pryhažość! Biełaruś zachoŭvajecca ŭ hetych miaścinach i dahetul».
«Dziakuj za pašyreńnie našaj litvinskaj spadčyny!»
Scenka pry karčmie ŭ miastečku Uła Lepielskaha pavieta. Kala 1866 h. Fota: Wikimedia Commons
«Heta vy jašče pra ruskuju vałynku nie čuli», — dadaŭ biełaruski paet Pavieł Horbač.
Hetyja trochi iraničnyja kamientary biełarusaŭ vyklikali nieŭrazumieńnie ŭ aŭtarki tvita. Dziaŭčyna zajaviła, što joj nadakučyŭ palityčny kantekst va ŭsim, a ŭ ruska-biełaruskaha pamiežža prosta šmat padobnych rysaŭ pamiž saboj, a skrypka była ŭvohule va ŭsich słavian.
Heta sapraŭdy tak, u Rasii skrypka była, ale jość vialiki niuans. Vialikaja rasijskaja encykłapiedyja dzielić muzyčny falkłor Rasii na niekalki rehijonaŭ, narodnaja skrypka jość u Paŭdniovym rehijonie, jaki častkova achoplivaje ŭkrainskija etničnyja miežy, jość va Uralskim rehijonie, kudy pierasialalisia ludzi z Ukrainy. A voś na ruskim Pavołžy jość tolki harmoniki i bałałajki, u Centralnym rehijonie — duchavyja i barabanki (prostaja doška, pa jakoj bili draŭlanymi małatočkami), a na Poŭnačy — zusim nijakich muzyčnych instrumientaŭ, tolki śpievy.
Biełaruskija narodnyja instrumienty na savieckaj marcy. Fota: Fota: Wikimedia Commons
Na ich fonie prykmietna vyłučajecca Zachodni rehijon, jaki prymykaje da Biełarusi i achoplivaje Branskuju i Smalenskuju, a taksama prylehłyja rajona Pskoŭskaj i inšych abłaściej. Tut samy šyroki i raznastajny nabor narodnych instrumientaŭ: nie tolki pastuchoŭskija rohi-truby, šmatstvolnyja flejty-kuhikły, ale i kołavaja lira, skrypka i bubien — stereatypna biełaruskija instrumienty.
Kołavaja lira ź vioski Nikanavičy Bychaŭskaha pavieta. Taki charakterny biełaruski instrumient ciapier taksama ličać ruskim. Fota: Rasijski etnahrafičny muziej
Možna padumać, što hetyja instrumienty raŭnamierna raspaŭsiudžany pa hetym rehijonie, ale vyhladaje, što heta nie tak. Prynamsi najbolš viadomyja smalenskija skrypačy, a nie jakija-niebudź ćviarskija i kałužskija. Heta nie prosta ruska-biełaruskaje pamiežža, a biełaruskaja etničnaja terytoryja, jakaja tolki praz administracyjny supraciŭ balšavickich čynoŭnikaŭ nie stała častkaj BSSR u 1920-ja hh.
Kali b nie dva ŭzbujnieńni Biełarusi, jak znać, moža, i pra kulturu Viciebščyny i Mahiloŭščyny siońnia rasijskija karystalniki ŭ tvitary pisali b, jak pra ruskaje pamiežža, u jakim tolki adčuvajecca biełaruski ŭpłyŭ…
Biełaruskija dziciačyja skrypki z Mazyrskaha i Čerykaŭskaha pavietaŭ. Fota: Rasijski etnahrafičny muziej
Ale čamu skrypka, kołavaja lira i inšyja instrumienty nastolki charakternyja dla biełarusaŭ, ale vyhladajuć dzivam dla ruskich? Adkaz dosyć prosty — tamu što biełaruskija etničnyja miežy idealna supadajuć ź miežami Vialikaha Kniastva Litoŭskaha siaredziny XVI st., dzie byli zusim inšyja paradki, čym pa toj bok miažy, u Maskoŭskim kniastvie.
Sučasnaja, tak zvanaja baročnaja skrypka, źjaviłasia ŭ paŭnočnaj Italii ŭ pačatku XVI st., ale jaje papiaredniki viadomyja na praciahu mnohich stahodździaŭ. Pachodžańnie skrypki nieviadoma, adnyja navukoŭcy ličać, što jana trapiła ŭ Jeŭropu ź Vizantyjskaj impieryi i isłamskich krain, inšyja — što naadvarot jana ŭźnikła ŭ Paŭnočnaj ci Zachodniaj Jeŭropie.
Navat jość viersija, što vytoki skrypki treba šukać na terytoryi Polščy. Tut sapraŭdy było zroblena niekalki cikavych archieałahičnych adkryćciaŭ: u Apole znajšli skrypku XI st., u Hdańsku — piacistrunny instrumient XII st., a ŭ Płocku — šaścistrunny instrumient XV st. Polskija daśledčyki ličać, što praz Bonu Sforca, jakaja ŭ 1518 hodzie stała polskaj karalevaj, uzmacnilisia suviazi ź Italijaj, i tam narodnaja polskaja skrypka nabyła formu liry da brača.
Dla nas kaštoŭna toje, što skrypka daŭno viadomaja ŭ našym rehijonie.
Na Biełarusi (pavodle daśledavańniaŭ B. Hryhorjeva) užo ŭ XIV st. byli pašyrany 3-strunnyja smyčkovyja instrumienty pad nazvaj «skrypica», «skrypiel», nastrojenyja pa kvintach, z mnohimi prykmietami skrypki. Encykłapiedyčnyja vydańni śćviardžajuć, što pieršyja ŭpaminańni skrypki ŭ biełaruskich piśmovych pomnikach — najbolš rannija ŭ Jeŭropie, ale da takich śćviardžeńniaŭ varta stavicca ź niedavieram.
Skrypka siaredziny XIX stahodździa ź vioski Silivonaŭka Rahačoŭskaha pavieta. Fota: Rasijski etnahrafičny muziej
Blizkaść biełarusaŭ da ahulnajeŭrapiejskich narodnych tradycyj u Siaredniavieččy prajaŭlałasia ŭ dziejnaści skamarochaŭ — vandroŭnych akcioraŭ-prafiesijanałaŭ, tvorčaść jakich ujaŭlała saboj sintez mastactvaŭ. Jany byli muzykami, jakija hrali na huślach, dudzie, bubnie, žalejcy, paśla — na skrypcy i cymbałach, śpiavali, pakazvali akrabatyčnyja truki, iluzii, dresiravanych źviaroŭ, vystupajučy na haradskich płoščach, u vioskach, zamkach i inšych miescach.
Skamarochi byli i ŭ Maskoŭskaj dziaržavie, ale tut adbyłasia padzieja, jakaja mabyć i vyznačyła, biednaść narodnych instrumientaŭ u ruskich.
Ruskaja carkva raspačała kampaniju suprać skamarochaŭ, vinavaciačy ich u razbojach. U sačynieńniach sakratara adnaho z pasolstvaŭ, jakoje pabyvała niekalki razoŭ u Maskvie ŭ 1630-ja hady, sustrakajecca śviedčańnie pra chvalu pieratrusaŭ u horadzie: u haradžan šukali «kabackija, djabalskija, hudziebnyja sasudy», to bok instrumienty skamarochaŭ.
Spačatku patryjarch zabaraniŭ skamarochaŭ, kali ich łavili na vulicy, to instrumienty raźbivali i źniščali, a paśla ŭvohule zabaraniŭ lubuju instrumientalnuju muzyku, zahadaŭšy adabrać usie muzyčnyja instrumienty, jakija byli na 5 vazach vyviezieny za horad i spaleny.
U 1648 i 1657 hadach patryjarch Nikan damohsia carskich ukazaŭ pra poŭnuju zabaronu skamarochaŭ. I samim skamarocham, i tym, chto ich słuchaŭ, pahražała bićcio pałkami-batohami. Na hetym muzyka ŭ Maskoŭskaj dziaržavie skončyłasia.
Smalenskaje vajavodstva ŭ XVII st. Dva paviety, Smalenski na poŭnačy i Staradubski na poŭdni, byli hieahrafična nie źviazanyja pamiž saboj. Fota: Wikimedia Commons
U XVI-XVII stahodździach Smalenskaje vajavodstva pastajanna pierachodziła to ŭ skład VKŁ, to ŭ skład Maskoŭskaj dziaržavy. U składzie VKŁ Smalenskaje vajavodstva pieražyło Refarmacyju, Kontrrefarmacyju i carkoŭnuju ŭniju.
Usio heta začapiła Smalenščynu najmienš z usich rehijonaŭ, ale i zabarona muzyki i muzyčnych instrumientaŭ z boku rasijskaha patryjarcha mieła tut słaby ŭpłyŭ.
Naadvarot, sparodžanaje Kontrrefarmacyjaj baroka pryniesła nie tolki składanuju i jarkuju architekturu, ale i takuju ž muzyku i teatr. Jak my ŭžo viedajem, i sučasnym vyhladam skrypka abaviazanaja hetamu stylu. Heta ŭsio chutka pranikała na biełaruskija ziemli, kali hotyka siudy dabrałasia zapoźniena, to baročnaja kultura pryjšła ŭ adzin momant z astatniaj Jeŭropaj.
Vyjavy muzyčnych instrumientaŭ unutry baročnaha kaścioła ŭ Hiermanavičach. Fota: Wikimedia Commons
Tolki ŭ 1667 hodzie Smalenskaje vajavodstva było kančatkova dałučana da Maskoŭskaj dziaržavy. Ale śpiecyfičny palityčny ŭkład Smalenščyny zachoŭvaŭsia až da Piatra I, a heta naturalna, adbivałasia i na kultury rehijona.
Varta adznačyć, što Smalenskaje vajavodstva mieła śpiecyfičnuju formu — jano składałasia z dvuch pavietaŭ, nie źviazanych pamiž saboj hieahrafična — ułasna Smalenskaha i Staradubskaha. Apošni siońnia adpaviadaje toj častcy Branskaj vobłaści, jakaja zacisnutaja pamiž Biełaruśsiu i Ukrainaj, histaryčna hetaja terytoryja taksama viadomaja jak Sievierščyna. Mienavita jana, jaje mova i muzyka buduć nas cikavić dalej.
Dziaŭčyna ŭ tvitary ŭrešcie pačała apraŭdvacca, što skrypka sapraŭdy šmat dzie bytavała, a jana ŭvohule chacieła prosta pakazać branskija najhryšy. Ź jaje słoŭ jany rekanstrujavali muzyku z ruskamoŭnaha siała na Branščynie.
Ale, jak vyjaviłasia, najhryšy pachodziać ź vioski Vieraščaki za 3 km ad biełaruskaj dziaržaŭnaj miažy. U hetaj vioscy byłoha Staradubskaha pavieta biełaruski movaznaviec Pavieł Rastarhujeŭ, jaki sam pachodziŭ sa Staraduba, zafiksavaŭ niamała prykładaŭ žyvoj biełaruskaj havorki:
PACYRKAŤ podoiť: Mam! Ti užo vy pacyrkali karovu?
CHAVACCA priataťsia: Skarej biehitie, chavajtie usio ad jeho
POUDIEŃ połdień: U poŭdień jon prydie
SIVIEŃKI siedieńkij: Jen susim užo sivieńki
ADUSIUDU i ADUSIUL otovsiudu, so vsiech storon: Da ti jeta ž dietački! Adusiudu lezuť, ničoha nie bajacca
Charakterna, što ŭ pracach 1920-ch hh. Rasturhujeŭ prama piša, što jaho rodnaja havorka naležyć da biełaruskaj. Adna ź jaho prac, vydadzienaja ŭ 1927 hodzie, tak i nazyvajecca — «Sievierska-biełaruskaja havorka. Daśledavańnie ŭ halinie dyjalektałohii i historyi biełaruskich havorak».
Ale paślavajennyja pracy, vydadzienyja paśla śmierci navukoŭca, paźbiahajuć luboj zhadki pra biełarusaŭ u naźvie, jak «Słoŭnik narodnych havorak Zachodniaj Branščyny» 1970 hoda, ź jakoha my brali prykłady vyšej.
Jakomu ž nienazvanamu narodu naležać hetyja havorki?
Ruskija karystalniki tvitara zasumniavalisia, što biełaruskamu. Kab dakazać heta, navat adšukali videazapis z etnahrafičnaj ekśpiedycyi ŭ Vieraščaki, u jakim na svajoj movie havoryć staražyłka vioski Nina Mikałajeŭna Kavalova. Na dumku ruskich, heta nie zusim biełaruskaja mova fanietyčna i leksična, ale žančyna ŭ videa havoryć na zvyčajnaj biełaruskaj movie, blizkaj da toj, na jakoj havorać u centralnaj Biełarusi.
Karta ruskich havorak. Padvojnaja linija paznačaje miažu havorak pieršasnaha farmiravańnia, pa-za jakoj zastajecca bolšaja častka Staradubščyna. Fijaletavym koleram (ličba 7) paznačanaja «zachodniaja hrupa ruskich havorak», ale ciažka nie zaŭvažyć toje, što jana supadaje z uschodniaj i paŭnočnaj miežami biełaruskaj etničnaj terytoryi. Fota: Wikimedia Commons
Jak zaŭvažyli biełarusy ŭ tvitary, navat u rasijskim movaznaŭstvie hety rehijon nie ličycca spradvieku ruskamoŭnym. Pavodle karty havorak ruskaj movy pieršasnaha farmiravańnia, miaža ruskaj (rasiejskaj) movy prachodzić na ŭschod ad Staraduba. Heta značyć, što ruskaja mova na terytoryi byłoha Staradubskaha pavieta pašyryłasia prykładna hetak ža, jak jana pašyryłasia pad Sankt-Pieciarburham, na Kaŭkazie i za Urałam — praz asimilacyju nośbitaŭ miascovych moŭ.
Spradviečnaja mova hetaha rehijona — mova litvinaŭ, «litoŭskaja mova». Nie, heta nie mastackaje pierabolšvańnie. Z XVII st. zachavalisia śviedčańni, što mienavita tak, litvinami, nazyvali nasielnikaŭ byłoha Staradubskaha pavieta. Hety etnonim jašče adno śviedčańnie mahutnaha ŭpłyvu, jaki akazała VKŁ na žycharoŭ byłoha Smalenskaha vajavodstva.
U dakumientach Čarnihaŭskaj kansistoryi i Hietmanščyny siaredziny XVIII stahodździa zaznačałasia pra žycharoŭ biełaruskaj častki Sievierščyny, što tyja «havorać pa-litoŭsku». Jak fiksavali ŭkrainskija etnohrafy XIX stahodździa, ukraincy nazyvali ŭsich, chto na poŭnač ad Dziasny havaryŭ pa-biełarusku, litvinami, a ichniuju movu prosta litoŭskaj. I navat tuju častku Čarnihaŭskaj hubierni, dzie žyli biełarusy, nazyvali Litvoj.
U 1882 hodzie rasijski etnohraf Siarhiej Maksimaŭ zaznačaŭ: «paŭnočny kut Čarnihaŭskaj hubierni (paviety Mhlinski i Suražski) nasieleny biełarusami čystaha biasprykładnaha typu, jakija, adnak, z aficyjnym etnonimam «biełarusy» nie znajomyja, a nazyvajucca «litvinami»». Mienavita da Suražskaha pavieta da 1921 hoda naležali Vieraščaki.
Aficyjnaja karta Biełaruskaj SSR, vydadzienaja ŭ 1924 hodzie paśla pieršaha ŭzbujnieńnia respubliki. Na karcie paznačany novyja miežy BSSR i terytoryi ŭ składzie RSFSR, dzie pavodle pierapisu 1897 hoda biełarusy składali bolšaść. Fota: Wikimedia Commons
Pavodle Usierasijskaha pierapisu 1897 hoda dola biełarusaŭ u Suražskim paviecie składała 69,41 % nasielnictva. Hetaja terytoryja ŭvajšła ŭ miežy abvieščanaj BNR, a paśla Savieckaj Biełarusi, ale była zabranaja Maskvoj i nie viarnułasia ŭ skład Biełarusi ani ŭ čas pieršaha ŭzbujnieńnia, ani ŭ čas druhoha.
Na biełaruskich etničnych terytoryjach, jakija adyšli Rasii, była źviernuta biełarusizacyja, a nasielnictva było rusifikavana. Za savieckim časam biełaruskaj navucy było zabaroniena navat pahladać za administracyjnyja miežy respubliki. Heta vyrazna bačna pa karcie biełaruskich havorak, jakija abryvajucca na miažy savieckich respublik, byccam nivodny čałaviek nikoli nie razmaŭlaŭ pa-biełarusku na Smalenščynie i Staradubščynie, i pa karcie etnahrafičnych rehijonaŭ, dla jakoj byccam nie isnuje Vilenščyny, padzielenaj miažoj na dźvie častki.
Ale my majem poŭnaje prava nastojvać na svaim: heta nie «ruskaja skrypka» i nie «branskija najhryšy», heta — biełaruskaja skrypka i biełaruskija najhryšy, muzyčnaja spadčyna litvinaŭ Sievierščyny, naša spadčyna.