«Sa ślaźmi pakajańnia»: jak skłaŭsia los paŭstanca, jaki vydaŭ Kalinoŭskaha

5 śniežnia 1863 hoda ŭ Koŭnie schapili Ludvika Dzičkoŭskaha, cyvilnaha načalnika Kovienskaha vajavodstva. Jaho dapytvaŭ Pavieł Šałhunoŭ, budučy minski i mahiloŭski hubiernatar. Dzičkoŭski paviedamiŭ, što paŭstańniem kiruje Kanstancin Kalinoŭski, dapamahaje jamu sakratar Cit Daleŭski. Tak paśla hoda biespaśpiachovych pošukaŭ žandary vyjšli na śled «dyktatara Litvy», a samaje hałoŭnaje — zdabyli adrasy, pa jakich sustrakalisia paŭstancy.

7 śniežnia Šałhunoŭ viarnuŭsia ŭ Vilniu, a ŭžo nazaŭtra na kvatery Paŭliny Kandratovič, udavy paeta Ludvika Syrakomli, na vulicy Skopaŭka byŭ aryštavany Cit Daleŭski. Padčas aryštu sakratar Kalinoŭskaha nazvaŭsia spačatku Iosifam Parfijanovičam, zatym Ivanam Maleŭskim. Chutka, adnak, raskryłasia praŭda. Daleŭski admoviŭsia vydać Kalinoŭskaha i 30 śniežnia 1863 hoda byŭ rasstralany na Łukišskaj płoščy.

A śledčyja ŭčapilisia za dva proźviščy, jakimi jon nazyvaŭsia. Jany vyjavili, što siarod paŭstancaŭ i sapraŭdy byŭ upłyvovy čałaviek z proźviščam Parfijanovič.

Kaho lubiš?

Vitold Parfijanovič naradziŭsia ŭ siamji minskaha čynoŭnika Apanasa Haŭryłaviča Parfijanoviča 4 lipienia 1844 hoda. Byŭ jon achryščany jak Vitold Leŭ u draŭlanym kaściole na Załatoj Horcy. Paśla zakančeńnia minskaj himnazii siamja pierajechała ŭ Mahiloŭ. Vitold padaŭsia va ŭniviersitet. Chutčej za ŭsio, pieršapačatkova pieciarburhski (uzhadvajecca ŭ paźniejšych dakumientach), a zatym pieravioŭsia ŭ kijeŭski.

Da paŭstancaŭ Parfijanovič dałučyŭsia jašče ŭ lutym 1863 hoda, vykonvajučy rasparadžeńni kamisara Minskaha vajavodstva Michała Askierki. U vieraśni Askierka ŭziaŭ Vitolda ŭ Vilniu i paznajomiŭ ź lidarami paŭstańnia, u tym liku z Kalinoŭskim. Parfijanoviču daručyli damovicca ŭ Pieciarburhu pra vyrab pašpartoŭ dla kiraŭnictva minskich paŭstancaŭ. Vitold vykanaŭ daručeńnie ciaham tydnia. Takaja spraŭnaść zrabiła dobraje ŭražańnie na Kalinoŭskaha, i jon prapanavaŭ 19-hadovamu chłopcu pasadu kamisara Mahiloŭskaha vajavodstva.

Na Kalady Parfijanovič u Vilni, pry sustrečy z suviaznoj Juzefaj Banievič jon kaža atrymany ŭ Mahilovie parol:

— Kaho lubiš?

— Lublu Biełaruś!

— To ŭzajemna!

Hety parol viadomy nam z materyjałaŭ śledstva mienavita praz pakazańni Parfijanoviča.

I mienavita ŭ hety kaladny dzień Kalinoŭski dapuścić pamyłku, jakaja budzie kaštavać jamu žyćcia, — zaprosić Vitolda na svaju kanśpiratyŭnuju kvateru.

Znajšoŭ padychod

A potym Vitolda Parfijanoviča aryštavali. Zdaryłasia heta ŭ Babrujsku ŭ samym pačatku 1864 hoda, kali chłopiec jechaŭ ź Minska ŭ Mahiloŭ da baćkoŭ. Pry im byŭ pačak drukavanych abjaŭ, zahad ab zbory hrošaj z nasielnictva na vypadak vajny abo praciahu paŭstańnia i recept niabačnaha čarniła. Pačałosia śledstva.

Niekalki tydniaŭ Vitold, siedziačy ŭ turmie, abstalavanaj u minskim biernardzinskim klaštary — ciapier tam luksavy hatel «Manastyrski», — nie išoŭ sa śledčymi na kantakt. Adnak pałkoŭnik Alaksandr Łosieŭ, lubimymi srodkami ŭździejańnia jakoha byli «ślozy spačuvańnia i pacałunki», znajšoŭ padychod. Urešcie junak złamaŭsia.

Pra heta jon sam napiša ŭ 1871 hodzie: «Dva-try słovy, skazanyja štab-aficeram korpusa žandaraŭ u horadzie Vilni pałkoŭnikam Łosievym i staršynioj kamisii pałkoŭnikam Šałhunovym, prymusili mianie sa ślaźmi dziciačaha pakajańnia raskazać usie svaje pryhody». A sakratar Muraŭjova Alaksandr Masołaŭ uzhadvaŭ: «Siarod asob, ź jakimi mieŭ spravu pałkoŭnik Łosieŭ, akazaŭsia małady čałaviek, daśviedčany va ŭsich tajamnicach miaciažu. Pałkoŭnik Łosieŭ zrazumieŭ heta, abiacaŭ vychadajničać jamu pamiłavańnie i skarystaŭsia ź jaho ščyrych pryznańniaŭ».

Adnačasova z Parfijanovičam za kratami siadzieŭ minčuk Cezar Bułynka, asudžany na paviešańnie. Pakarańnie paŭstanca Bułynki prajšło ŭ Minsku 29 studzienia 1864 hoda. A ŭ noč pierad vykanańniem prysudu Łosieŭ nakiravaŭ u Vilniu zakadavanuju telehramu: «Na Śviatajanskaj vulicy ŭ Śviatajanskich murach žyvie złačyniec Kalinoŭski, vajavoda pad imieniem Ihnat Vitaženiec, u Daminikanskim domie žyvie spadarynia Banievič, da jaje źviartajucca ahienty ź inšych haradoŭ dla ŭkazańnia miesca žycharstva Kalinoŭskaha i inšych. Jana ŭsio viedaje…» Nazaŭtra dźvie roty akružyli Śviatajanski kvartał i schapili Kalinoŭskaha.

 Daŭsia zaprehčy — budzieš ciahnuć

U noč na 30 studzienia, a 1.43, Muraŭjoŭ adpraviŭ Łosievu zakadavanuju telehramu: «Kalinoŭski pryznaŭsia. Parfijanovič usio ž taki patrebien tut, i tamu adpravić jaho sa strohaj vartaj u Vilniu ŭ rasparadžeńnie kamiendanta».

Pavialičyć

2 lutaha Vitold užo daje padrabiaznyja pakazańni ŭ Vilni. 10 sakavika 1864 hoda ŭ 10.30 na Łukišskaj płoščy paviesili Kastusia Kalinoŭskaha, a 12 sakavika Parfijanovič vydaŭ i jašče adnaho Kalinoŭskaha — Juzafa, vajskovaha inžyniera. Toj, jak i Kastuś, byŭ asudžany na śmierć, ale dziakujučy chadajnictvu ŭpłyvovych svajakoŭ trapiŭ u ssyłku. Juzaf Kalinoŭski stanie katalickim śviatarom i budzie kananizavany.

A pałkoŭnik Łosieŭ pa vynikach razmoŭ z Parfijanovičam davaŭ spravazdaču: usiaho pa Minskaj hubierni aryštavana 89 čałaviek, siekviestravana 28 majontkaŭ; zachoplenyja piačatki načalnika Minskaha vajavodstva, vajavodskaha kamisara, načalnika horada Minska, načalnika Minskaha pavieta, biuro Minskaha vajavodstva.

 Asabista impierataru

16 krasavika 1864 hoda Muraŭjoŭ pastanaviŭ: «Prymajučy pad uvahu čystasardečnaje pakajańnie, raskryćcio chaŭruśnikaŭ, ź jakich mnohija ŭžo aryštavanyja, a taksama prymajučy pad uvahu maładyja hady Parfijanoviča, jakich jamu 19, abviaścić jamu ŭsiamiłaścivaje jaho impieratarskaj vialikaści prabačeńnie i adpravić na žycharstva ŭ Tomskuju hubierniu pad strohi nahlad palicyi».

Adrazu ž paśla prybyćcia ŭ Tomsk Vitold Parfijanovič pierajšoŭ u pravasłaŭje, uziaŭšy imia Iosif i ažaniŭšysia z udavoj Kapitalinaj Kapyłovaj. Simvalična, što mienavita Iosifam Parfijanovičam nazvaŭsia padčas aryštu Cit Daleŭski. Čamu Parfijanovič admoviŭsia ad svajho imia: chacieŭ pačać z pačatku ci schavacca ad pomsty?

Parfijanovič nie siadzieŭ biez pracy. Jon uładkavaŭsia pisaram u Tomskuju hubiernskuju budaŭničuju kamisiju. Hubiernatar Mikałaj Radzianka, viadomy svaim zmahańniem z karupcyjaj, zaŭvažyŭ maładoha čałavieka, jaki «moža słužyć prykładam dla inšych».

U mai 1871 hoda Radzianka pajšoŭ na vialikuju ryzyku: jon chadajničaje pierad ministerstvam unutranych spraŭ, kab uziać Iosifa Parfijanoviča na dziaržaŭnuju słužbu. Ale ŭ ministerstvie tady nie bačyli takoj mahčymaści. Usio ž Parfijanovič — nieafit, były paŭstaniec, dy nie aby-jaki, a ceły vajavodski kamisar. Dać admovu było tym praściej, što ŭ listapadzie 1871 hoda Radzianka pamior.

Tady Parfijanovič źviarnuŭsia pa dapamohu da novaha hubiernatara Andreja Suprunienki. I znoŭ admova. Ale, vidać, hetym razam Iosif atrymaŭ paradu: napisać asabista impierataru. Heta jon i zrabiŭ.

Parfijanovič žadaŭ «być karysnym i ščaślivym»: «Ja jašče taki małady i mocny, što mahu zabiaśpiečyć siabie, ale mnie baluča ciarpieć pahardu za daŭno vykuplenuju vinu, mnie chočacca ŭ novym žyćci ŭtapić usio minułaje, jakoje ja pakinuŭ». Svoj sychod u paŭstańnie Parfijanovič apraŭdvaŭ tak: «U 1864 hodzie, adrazu paśla pryjezdu majho ŭ Sibir, ja dałučyŭsia da pravasłaŭja. Nie drobnyja raźliki, a toje varožaje pačućcio, jakoje ja mieŭ da polskaha hramadstva, było padstavaju hetaha ŭčynku. Jamu, a nie sabie, ja byŭ abaviazany svaim padzieńniem: uva mnie nie było nijakich pierakanańniaŭ, usio majo dziacinstva prajšło nie pad takimi ŭražańniami, kab u budučyni zrabić ź mianie złačyncu; złačynstva źjaviłasia nieśviadoma — heta byŭ plon taho ŭpłyvu, jaki tak umieła ŭździejničaŭ na nas sa školnaj łavy».

 «Vašie błahorodije»

U 1872 hodzie Alaksandr II dazvoliŭ pryniać Parfijanoviča na dziaržaŭnuju słužbu. Užo ŭ červieni 1873 hoda jon siarod 131 pradstaŭnika hubiernskaj elity ŭdzielničaŭ u zasnavańni Tomskaha tavarystva dla dapamohi vučniam. U hety čas byŭ užo ŭ čynie kaležskaha rehistratara. Chaj sabie heta i najnižejšy čyn, ale ŭžo vymušaje źviartacca «Vašie błahorodije».

Parfijanovič stanovicca redaktaram haziety «Tomskija hubiernskija viedamaści», kiruje i miascovaj drukarniaj. U 1877-m idzie na čarhovaje pavyšeńnie — uładkoŭvajecca na pracu ŭ ekśpiedycyju ab ssylnych. Jon kiruje pryjomam, raźmierkavańniem, pieravozkaj ludziej, turemnaj palicyjaj… Kolki tavaryšaŭ pa paŭstańni sustreŭ na hetaj novaj pracy?..

A ŭ 1883 hodzie były paŭstancki kamisar stanovicca palicmajstram, kiraŭnikom Tabolskaha haradskoha palicejskaha ŭpraŭleńnia. «Błahočinije, dobronravije i poriadok». U hety čas jon užo hanarycca, što 20 hadoŭ tamu dapamoh vykryć tajemnuju arhanizacyju i prypisvaje sabie aryšt nie tolki Kalinoŭskaha, ale i jaho sakratara. Choć Cita Daleŭskaha rasstralali jašče da aryštu Parfijanoviča.

 ***

Jakub Hiejštar, adzin ź lidaraŭ paŭstańnia, — pra Vitolda Parfijanoviča

«Jon nadta raspytvaŭ viaźniaŭ i toje, što daviedvaŭsia, paŭtaraŭ kamisii. Miž inšym, pasadzili jaho ź Milevičam. Toj byŭ u Hrodnie pry Kalinoŭskim, i Kanstancin vielmi jaho caniŭ. Potym vypraviŭ jaho ŭ Vilniu, i jon dziejničaŭ užo pry mnie; paśla majho aryštu jon byŭ pravaj rukoj Kanstancina. Aryštavany ŭ Hrodnie, jon siadzieŭ tut i datul dobra spraŭlaŭsia. Jon byŭ znajomy z Parfijanovičam, viedaŭ, što toj u arhanizacyi. Parfijanovič skazaŭ jamu, što pavinien być vyzvaleny, bo schapili jaho tolki na padstavie pašparta, dadzienaha Citu Daleŭskamu. Prasiŭ pra zahady: što dalej rabić, što raspavieści i kamu. Milevič raspavioŭ jamu pra roznych asob: Kalinoŭskaha Juzafa, doktara Mackieviča, Marykoni i inšych. Nazaŭtra kamisija vyklikała Mileviča i skazała jamu ŭsio, što jon adkryŭ Parfijanoviču. Milevič zamiest taho, kab adpiracca, pryznaŭsia i dadaŭ dziasiatki novych achviar».

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 1
• 0