Гісторык Мікола Волкаў прааналізаваў гістарычныя крыніцы канца XV — сярэдзіны XVI стагоддзя і прыйшоў да высновы, што ніякага Берасця, насуперак распаўсюджанаму меркаванню, у той час не было.
Волкаў вывучыў запісы з апублікаваных кніг Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага і выявіў у іх 30 запісаў са згадкай беларускага горада або замка, якія датуюцца 1493—1567 гадамі.
У Метрыках назва падаецца ў назоўным або вінавальным склоне 37 разоў, пры тым абсалютна пераважае форма «Берестеи» — Берасцей, якая згадваецца 35 разоў:
«Поведи на Берестеи» (дата запісу — 1493), «Берестеи» (1501, 1507, 1512, 1514, 1520, 1525, 1532, 1535, 1567), «Берестеи держалъ» (1496), «Берестеи держати» (1499, 1501, 1503, 1512), «дороги на Берестеи», «ехати черес Берестеи» (1525), «Берестеи держить» (1507), «замокъ нашъ Берестеи держати» (двойчы ў 1510, 1518), «замокъ нашъ Берестеи» (1518, 1522, 1525), «замокъ нашъ Берестеи згорелъ» (1529), «под замокъ нашъ Берестеи» (1559), «на Берестеи ехала» (1516), «через Берестеи поедем» (1551), «замъки нашы Берестеи и Лиду», «замъки наши Берестеи а Лиду» (1522), «Берестей» (без даты).
Цікава, што пад гэтай жа назвай горад упершыню згадваецца ў «Аповесці мінулых гадоў» XII стагоддзя, вядомай па больш позніх спісах XIV—XVI стагоддзяў.
Таксама форма «Берестеи» ўжываецца ў вядомай рэвізіі 1566 года ў Берасцейскім старостве.
Усяго адзін раз у Метрыцы Вялікага Княства Літоўскага згадваецца варыянт «Бересть» (Берасць) у запісе за 1562 год: «на Бересть мелъ ехати». І адзін раз, у запісе за 1514 год, варыянт «Берестье» (Берасце), які сёння лічыцца праўдзівай гістарычнай назвай Брэста да яе паланізацыі і русіфікацыі. Праўда, Волкаў мяркуе, што і гэтая адзіная згадка можа быць памылкай пісара або выдаўцоў метрыкі (што можна праверыць па арыгінале).
Ад скарочанага варыянта «Бересть» (Берасць), які ўпершыню згадваецца ў 1562 годзе, паходзіць польскі варыянт «Brześć» (Бжэсць). У метрыцы Вялікага Княства Літоўскага ў XVI стагоддзі ва ўскосных склонах таксама часам фіксуецца паланізаваная форма «Бресть» (Брэсць).
У 1696 годзе сейм Рэчы Паспалітай скасаваў статус старабеларускай мовы як дзяржаўнай. Паланізаваныя формы назваў беларускіх паселішчаў увайшлі ў дзяржаўныя дакументы і трапілі на карты. Пасля далучэння да Расіі тамтэйшыя картографы і чыноўнікі не клапаціліся пра «рускасць» назваў, выкарыстоўваючы калькі з польскіх варыянтаў.
Так, польскі варыянт назвы горада «Brześć» перанеслі ў рускую мову спачатку як «Бржесць», «Бржесть», пазней яна трансфармавалася ў «Бржест» і нарэшце ў «Брест».
Прыкметна, што амаль усе пералічаныя назвы — мужчынскага роду, у адрозненне ад варыянту «Берестье» (Берасце) невытлумачальнага сярэдняга роду, які лічыўся спрадвечнай беларускай назвай горада.
«Гэты кейс цікавы тым, як доўга і ўпэўнена могуць памыляцца самі гісторыкі», — адзначанае Мікола Волкаў.
Дарэчы, карэнныя мясцовыя жыхары аж да пачатку XXI стагоддзя горад так і называлі: Бэрэсть, Берасць, у мужчынскім родзе.
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬ
Каментары